معماری واستو ویدیک نگرشی در معماری است که ریشه در کتاب های مقدس هند داشته است. واستو (هنر و معماری)  هم به سایتی که در آن ساختمان‌هایی برافراشته می‌شود و هم به خود ساختمان‌ها، اطلاق می‌گردد. این سبک به نحو قابل ملاحظه ای با اصول علم نجوم مرتبط بوده و بر این فرضیه استوار هستند که برای ساخت یک سازه، نه تنها توجه به اهداف ضروری و کاربردی لازم است بلکه همچنین کسب و افزایش خوشبختی، طول عمر و رفاه ساکنان خانه نیز مسائل مهمی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. با توجه به رواج این باورها در معماری و هنر شرق، آشنایی با اصطلاحات و باورهایی که این سبک بر آن بنا شده است، برای طراحان و معماران ضروری به نظر میرسد. مطلب پیش رو بر اساس کتاب «واستو، نجوم و معماری»، ترجمه و تألیف علی مزارعی تلخیص شده است:

کلمه واستو از نظر لغوی به معنای مکانی است که مردم سکونت می کنند. vasanti pranino ‘tra از ریشه vas به معنای سکنی گزیدن (niuase). این مکان ممکن است قطعه زمینی باشد یا یک سرزمین که مردم در آن اقامت می کنند و یا ممکن است خانه و یا ساختمان هایی باشد که مردم برای مصارف مورد نظرشان آن ها را می سازند. کلمه واستو به هر دو مورد سایتی که در آن ساختمان هایی برافراشته می شود و یا به خود ساختمان ها، اطلاق می گردد.

در اشارات معطوف به ویدیک (Vedic) چنین عنوان شده است که ساختمان ها به خصوص خانه ها، مهم تر از زمینی هستند که آن ها در آن قرارگرفته اند. کلمه ویدیک برای خانه، "vesma" است، مکانی که مردم به آن وارد می شوند، می توان آن را تزئین کرد، ویژه و با هدفی خاص جذاب نموده و حتی مقدس کرد، مانند معابد خدایان، حتی درباره روحی صحبت می کند که سکونت کردن در خانه هایی که در حال ساختن هستند را انتخاب می کنند. واژه واستو را مترادف و هم معنی با سایتی می داند که در آن خانه ها ساخته می شوند.

واژه "vastospati" (به معنی صاحب واستو) توضیح می دهد که این همان روحی است که از خانه محافظت می کند. واستو را به مفهوم منطقه حد وسط و "vastospati" را به معنی محافظ این منطقه با حفظ نفوذ ناپذیری آن، تعریف می کند. در حوزه ویدیک، منطقه حد وسط طاق ستاره ای را مشخص می کند؛ و خدایان این حوزه عبارتند از: Indra رئیس خدایان، "vayu" خدای بادها، "parjanya" خدای بارانها، "Rudra" خدای ابرهای رعد و برق دار و "Marud-devatas" خدایان حاکم بر بادهای شمالی و رودها. در ادبیات بعدی و سال های پس از آن، خدایان این قلمرو، شخصیت های دیگری یافتند و حامیان هشت جهت و حتی به عنوان صاحب منطقه آسمانی "Surya" که در نه "Grahas" ساخته شده، شناخته شدند.

واستپاتی یا صاحب واستو به عنوان محافظ خانه یا سایتی که خانه در آن قرار دارد کاملاً با ستاره ها و سیارات آسمانی و خدایان نگهبان زمین مرتبط است. اتحاد واستو با "Jyotisa" (علم ستاره شناسی و طالع بینی) به گذشته و به اوایل دوره ویدیک بر می‌گردد. خانه، جایی است که چهار ارزش زندگی در آن کامل می شود.

حوزه واستو را به حدی گسترش داده است که نه تنها ساختمان های مسکونی بلکه همچنین تمامی سازه ها چه برای مصارف و کاربری های شخصی و چه عمومی را شامل می شود. کلمه واستو را برای تمامی موارد نظیر خانه های در حال ساخت، روستاها و عمارت های بزرگ، ساخت شهرک ها، احداث پارک هاو باغ ها، ساخت خیابان های تجاری، قلعه ها، معابد و صومعه ها، مورد استفاده قرار می دهد. به علاوه هر دو این منابع، زمینی را که در آن، ساختمان ها و باغ ها برافراشته شده اند را نیز در تعریف واستو شامل می شوند و اشاراتی به این هنر یا علم وجود دارد که اساساً توسط بسیاری از حکیمان فرزانه و مهندسان متخصص ترویج شده است.

اطلاعات شناخته شد (تمثیلی صحیح) و همچنین با توجه به سوابق تاریخی شخصیت هایی که پیش تر ذکر شد، به وضوح روشن است که ادبیاتی گسترده در رابطه با واستو در سانسکریت وجود دارد و حاوی مطالبی درباره معیارهای مناسب برای خانه ها، برای چهار نوع خانه و همچنین آیین ها و مراسم ورود و ساکن شدن در خانه ساخته شده است.

واستو به عنوان هنر یا علم معماری، با اصول و روش هایی استادانه و دقیق در متون آگاماس (Agamas) و ادبیات سیلپا مطرح شده است. در میان موضوعاتی که با دقت و جزئیات عنوان شده اند، واستو پورشا به عنوان تجسم شخصیتی واحد از روح ها و نیروهایی فرض شده است که در سایت تقسیم شده در شماری از سلول ها (پداس) ساکن می شوند. مفهوم واستوپورشا به خوبی قابل تشخیص است. کافی است به یاد داشته باشید که واستو پورشا اساساً انتزاعی مبتنی بر تمامیت پل انسایت است و خدایان واستوی سلول های پلان باید به درستی و قبل از اینکه ساخت سایت شروع شود، تسکین داده شوند.

تمامی معماری هند معتقد است که سازه ها باید بر اساس طرح و سلیقه منطقی ساخته شوند و تغییرات لازم بر مبنای دستورات کتاب مقدس صورت پذیرند. در کتاب مقدس، یک معمار باهوش باید از هوش و درایت خود برای ساخت سازه ای مفید و دلپذیر استفاده نماید. وی بیان می دارد که قوانین ارائه شده در متون واستو، تنها دستورالعمل هایی جامع هستند؛ درحالی که در عمل باید از دستورات و قوانین واقعی تبعیت نمود و ساخت یک خانه باید برنامه ریزی شده و منطقی باشد و در این میان، یک معمار بهترین کارشناس محسوب می شود.

هرچند اصول واستو، به طور بی نظیر و قابل ملاحظه ای با اصول علم نجوم مرتبط بوده و بر این فرضیه استوار هستند که برای ساخت یک سازه، نه تنها توجه به اهداف ضروری و کاربردی لازم است بلکه همچنین کسب و افزایش خوشبختی، طول عمر و رفاه ساکنان خانه نیز مسائل مهمی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. نواقص متعدد ذاتی و اتفاقی یک خانه می توانند منجر به بروز خسارات، فقر، بدبختی و غیره شوند که باید از آن ها اجتناب نمود و یا اینکه آن ها را از بین برد؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت که معمار باید از جزئیات مربوط به علم نجوم آگاه باشد.

تعیین جهت برای ساخت یک سازه نیز از موارد حائز اهمیت به شمار می آید. تشخیص نقاط اصلی بخشی جامع درباره تقسیمات سایت خانه از نظر مرگ، ترس، ثبات، نیرو، ثروت، کامیابی، شجاعت و گرمی دارد که به ترتیب متناظر با جهت های جنوب، جنوب غربی، غرب، شمال غرب، شمال، شمال شرق، شرق و جنوب شرقی می باشند. این تقسیمات به معنای محل قرارگیری آپارتمان ها یک جایگاه یا عمارت مسکونی هستند.

دومین نکته حائز اهمیت که باید مورد توجه قرار بگیرد تعیین جهت نمای یک ساختمان است. اگر نمای خانه رو به غرب باشد، آن پرچم و نشان (dhvaja) نامیده می شود و بیانگر تضمین کامیابی و موفقیت ساکنان خانه است؛ اگر نمای خانه رو به شمال غربی باشد، آن دود (dhuma) نامیده می شود و به معنای فاجعه و مصیبت برای ساکنین خانه خواهد بود؛ اگر نمای خانه رو به شمال باشد، آن شیر (simha) نامیده می شود و لذت و شادمانی ساکنین خانه را به همراه خواهد داشت؛ اگر نمای خانه رو به شمال شرقی باشد، آن سگ (sva) نامیده می شود و بیانگر ضررها و خسارات کلی برای ساکنین است؛ اگر نمای خانه رو به شرق باشد، آن گاو نر (vrsa) نامیده می شود و به معنای رفاه و خوشبختی ساکنین خواهد بود؛ اگر نمای خانه رو به جنوب شرقی باشد، آن الاغ (gardabha) نامیده می شود و ویرانی و تباهی را به دنبال خواهد داشت؛ اگر نمای خانه رو به جنوب باشد، آن فیل (gaja) نامیده می شود و نویدبخش افزایش ثروت برای ساکنین است؛ و اگر نمای خانه رو به جنوب غربی باشد، آن کلاغ (kaka) نامیده می شود و خبر از مرگ و مصیبت برای ساکنین خانه به همراه خواهد داشت:

به علاوه باید توجه داشت، خانه هایی که دارای چهار نما در چهار جهت اصلی هستند برای ساکنین خانه بسیار پر برکت و سودمند هستند و بالعکس، خانه هایی که دارای چهار نما در چهار جهت فرعی (گوشه ها) هستند برای ساکنین خانه بسیار بد یُمن و بد شگون هستند. به علاوه، باید توجه داشت که در طرح ریزی یک خانه با توجه به خطوط گوشه ای و امتدادهای قطبی با جهت یابی های جهات متفاوت مرتبط است. برای نمونه، اگر امتداد قطبی در جهت شرقی-غربی قرار داشته باشد، بسیار خوش یمن خواهد بود؛ درحالی که اگر امتداد قطبی در جهت جنوبی-شمالی قرار داشته باشد بسیار بد یُمن بوده و خبر از ویرانی و تباهی خواهد داد. بنابراین، معمار باید به گونه ای برنامه ریزی کند تا ساکنین خانه از بدیمنی های امتدادهای طولی در امان باشند.

متون واستو، همچنین دستورالعمل هایی درباره جهاتی که برای فضاهای متعدد موردنیاز در یک خانواده مناسب هستند، ارائه می دهند. البته باید توجه داشت که این قوانین به هیچ وجه یکسان نیستند. توافقی منطقی برای فضاهای اصلی نظیر آشپزخانه، اتاق عبادت، اتاق خواب و غیره وجود دارد. جهت شمال شرق، جهتی که Isana در آن ریاست می کند، منطبق بر همه متون، اتاقی مناسب برای اربابان خانه است. هرچند، آشپزخانه نیز در این جهت قرار دارد. شرق، جهت Indra است. توصیه می کند که اتاق غذاخوری باید اینجا واقع شود.

جنوب-شرق، جهت Agni، خدای آتش است. بر اساس اکثر متون موجود، آشپزخانه در این جهت باید واقع شود. جنوب، جهت Yama است و توصیه می شود که اتاق خوابی در این جهت قرار بگیرد. جهت جنوب-غرب که توسط Nirrti اداره می شود و جهتی است که در آن همه چیزهای موردنیاز خانواده باید ذخیره و انبار شوند؛ همچنین در این جهت باید سلاح ها و وسایل دفاعی نگه داشته بشوند. کتابخانه باید در این جهت واقع شود. به علاوه، حمام نیز باید خارج از خانه و در این جهت قرار بگیرد. توصیه می کنند که توالت باید در جهتی بین جنوب و جنوب غربی قرار بگیرد. غرب، اقامتگاه Varuna است. ذخایر آب و اتاق غذاخوری و همچنین اتاق مطالعه باید اینجا باشند. شمال-غرب، توسط Vayu اداره می شود. محل نگهداری احشام، انبار غلات، انباری اموال و کالاها و همچنین غلات باید در این قسمت قرار بگیرد. بیرون از خانه و در این جهت، باید فضای کار مشخص گردد. واستو معتقد است که فضای تفریح و لذت بردن باید بین شمال غرب و شمال، تعیین شود. شمال، اقامتگاه Kubera است؛ بنابراین مناسب است که کمد مربوط به اشیاء قیمتی و دارایی ها در این مکان تعیین شود. توصیه می کند که داروها و گیاهان در قسمتی بین شمال و شمال شرق، انبار شوند.

باید توجه داشت قوانین فوق مبتنی بر هویت مفروض و کارکردهای محافظ هشت جهت تعریف شده، می باشند. آن ها با همدیگر، فضا یا جهان یک خانه را نشان می دهند که تنها یک تمثیل است. خدای خانه (grha-devata) از سوی این ارواح محافظ، مراقبت می‌شود و اوست که تعیین می کند چه کسی باید موقعیت های مناسب خود را در پلان سایت اشغال نماید. واستو در واقع به مکانی نسبت داده می شود که در آن بشر زندگی خود را با ارواح جاویدان شروع می کند.

لازم به ذکر است که واستو ویدیک نه تنها از قدمتی کهن برخوردار است بلکه دارای ادبیاتی برجسته نیز هست. باعث تأسف است که باوجود افزایش قابل ملاحظه توجهات به سویواستو در این اواخر، مطالعه و بررسی ادبیات این موضوع به طور آزاردهنده ای مورد غفلت و بی توجهی واقع می شود. لذا عموماً به کسی روشن نیست که واستو ویدیک، نظامی جامع است و قبل از استفاده از قوانین و راهکارهای واستو، ضروری است تا همه جنبه های آن مورد توجه و بررسی قرار بگیرد؛ بنابراین، بسته به ضرورت، تغییرات موردنیاز باید اعمال شوند و سپس قوانین موجود و مندرج به دقت رعایت گردند. لذا، آشنایی و آگاهی کامل درباره واستو، شرطی لازم برای مجری واستو است، زیرا یک فرد مطلع، همان کسی است که صلاحیت اعمال تغییرات صحیح برای خانه ای که از قبل ساخته شده است را دارا است. همچنین مجری واستو باید بداند که بیشتر قوانین واستو به سایتی مربوط می شود که خانه ای در آن ساخته می شود و برنامه ریزی باید پیش از ساخت انجام شود. حفظ و برقراری آرامش اولیه خدایان موجود در سلول های سایت امری مهم است که قویاً در تمامی متون واستو توصیه شده است.

واستو از سایت، ساختمان، وضعیت انتقال و مبلمان، صحبت می کند و معتقد است که سایت، مهم ترین آن است و این امر برای همه کسانی که به آن وابسته هستند و ازنظر تاریخی در رتبه نخست قرار دارد و پایه و اساس جهان را تشکیل می دهد. حتی منطقه شهری یا روستایی که خانه در آن ساخته می شود نیز باید در نظر گرفته شود. کاراکتر یا شخصیت یک خانه بر اساس جایی که در آن واقع شده است، متفاوت است. خانه ممکن است در یک روستا، شهر، شهرک، حومه، بیشه، یک جای دور افتاده و یا نزدیک تپه و یا کنار رودخانه ساخته شود. بنابراین، معمار باید خانه را بر اساس این جزئیات طراحی نماید. هرآن چه بشر می سازد، واستوی ثانویه هست درحالی که سایت، واستوی اولیه است. در واقع، این بستر طبیعی زمین است که واستوی اصلی و مبدأ به شمار می آید.

خانه نباید پدیده ای مجزا در نظر گرفته شود؛ طرح آن باید با محیط پیرامونش، هماهنگی منطقی داشته باشد؛ و البته خصوصیات شخصیتی مالک که توسط قوانین علم نجوم، مشخص می شود و همچنین سلایق او باید در نظر گرفته شوند. مالک باید برای ساخت یک خانه، به مقدار لازم و کافی هزینه نماید و با تلاش و کوشش خود آن را مجهز و مزین نماید. درنهایت او در خانه آماده شده، خوشحال خواهد بود و آن را قلمرو تحت سلطه خود خواهد دانست. در واقع هرکس که خانه ایمنی سازد، یک پادشاه است.