مقوله بسته بندی در بازاریابی محصولات مصرفی نقش کلیدی را ایفا می کند. از این رو می توان بسته بندی را از نظر تأثیرات احساسی که در مصرف کننده ایجاد می کند از سه دیدگاه بررسی کرد:
1- زیبایی شناسی
2- قابلیت استفاده
3- واکنش هایی که ایجاد می کند

همچنین در ادامه به بررسی بسته بندی های آن -لاین (on-line) می پردازیم که نمی توان آنها را با تمام حواس پنج گانه خود تجربه کرد. بسته بندی باید بتواند علاوه بر برآوردن نیازهای بازاریابی و تبلیغاتی انتظارات زیر را نیز تأمین کند:
1- گنجاندن و محافظت کردن از محصول
2- قابلیت استفاده (کارکرد مناسب)
3- متمایز جلوه دادن محصول در قفسه فروش
4- برانگیختن احساسات خریداران

همان طور که ذکر شد تأثیرات احساسی بسته بندی از سه دیدگاه قابل بررسی است (که می توان آنها را با نظر دونالد نورمن در مورد پردازش سه مرحله ای محصول نزدیک دانست)
1- زیبایی شناسی ظاهری (روند ناخودآگاه)
2- قابلیت استفاده مناسب و ایجاد لذت در استفاده (روند ناخود آگاه)
3- بازتاب های اجتماعی، تداعی تجربیات قبلی و تأثیرات شخصی (روند خودآگاه)

زیبایی شناسی:
روش باز کردن یک بسته بندی باید از ظاهر آن قابل درک باشد، از طرف دیگر بسته بندی باید دارای ظاهری مشخص و بدون ابهام باشد. به طور مثال برای برجسته کردن یک بسته در بین بسته های دیگر، می توان از رنگ های روشن استفاده کرد و اگر این انتخاب رنگ به اندازه کافی تحریک کننده باشد می تواند سبب ایجاد واکنشی قوی در خریدار شود.

در این زمینه باید در انتخاب رنگ ها دقت کافی داشت. به طور مثال استفاده از رنگ صورتی در هر نوع بسته بندی مطلوب نیست. همچنین طراحی شلوغ بسته بندی ها، ارائه اطلاعات بیش از حد بر روی بسته و استفاده زیاد از نمادهای طراحی، از اشتباهاتی است که می توان در طراحی بسته ها به آن اشاره کرد. بسته بندی های شرکت اپل به علت ظاهر ساده و تمیز آن نمونه ای قابل توجه در این زمینه محسوب می شوند.

قابلیت استفاده:
اگر یک بسته بندی نتواند کارکرد مناسبی را ارائه دهد و به شیوه مناسب خود باز شود، می توان آن طرح را شکست خورده دانست. مانند بسته های وکیوم شده قهوه یا سلفون های پیچیده شده به دور جعبه های سی دی که همه ما با آنها اشنا هستیم.

شنیدن داستان جالبی در این زمینه، خالی از لطف نیست. شخصی مسابقه ای را ترتیب داده بود که در آن شرکت کنندگان می بایست در زمانی که به آنها داده شده بود، لایه های سلفون کشیده شده بر روی تعداد زیادی از جعبه های سی دی را باز می کردند. با این که می توان نتیجه نهایی را حدس زد، باید به شما بگویم که نتیجه حاصل بسیار بدتر از آن چیزی است که تصورش را کنید. اکثر شرکت کنندگان تنها توانستند تعداد بسیار کمی از بسته ها را در زمان مسابقه که درحدود 5 دقیقه بود، باز کنند. نتایج نشان داده است، مشکلاتی که در باز کردن بعضی از بسته ها با آنها مواجهیم هم از نوع روانی است و هم از نوع فیزیکی.

پروفسور Bryce grutter موسس شرکت Metaphase Design Group ریشه این مشکلات را که بیشتر در بسته های مبهم و پیچیده وجود دارند، بر اساس موارد زیر تشریح کرده است:

1- نیاز به نیروی خارج از توان انسان (برای باز کردن بسته ها) نیروی مورد نیاز برای جدا کردن بسته ها از لایه نازک رویی، معمولا بیش از توان ما است. از طرفی سن بالای کاربر می تواند این مشکل را وخیم تر سازد. در سنینی که قوای بدنی کاهش یافته است، استفاده از قیچی یا سایر ابزار برای باز کردن بسته بندی ها می تواند مشکل دیگری محسوب شود.

2- فقدان دستورالعمل های تصویری بر روی بسته بندی ها در بعضی از بسته بندی ها با فقدان نشانه های بصری که شیوه و محل باز کردن بسته را نشان می دهد، روبرو هستیم. طراحان بسته بندی خود نازک ترین بخش بسته را می شناسند و در نتیجه می دانند که چطور می توان آن را به شیوه مناسب باز کرد اما مشکل اینجاست که آنها این اطلاعات را بر روی بسته بندی به نمایش نمی گذارند.

3- بسته بندی های پیچیده روش باز کردن یک بسته باید از ظاهر آن قابل درک باشد. به طوری که خریدار بتواند با نگاه اولیه به آن، طریقه و چگونگی باز کردن بسته را به راحتی متوجه شود.

4- نداشتن دستگیره پوسته بسته ها طوری طراحی شده اند که بتوان با گرفتن از یک طرف و کشیدن به سمت دیگر، آن را پاره کرد و به طور معمول این بسته ها فاقد دستگیره و محل مناسب برای گرفتن در دست هستند.

5- ظاهر نا مشخص برای 40 در صد از مردم اغلب بسته بندی ها به علت استفاده از رنگ های روشن و نداشتن کنتراست رنگی در طراحی جلد، ظاهری ناخوانا و نا مشخص دارند. همچنین توضیحاتی که روی بسته ها در مورد نحوه باز کردن بسته ها ارائه می شود، اگر ریز و نا خوانا باشد، این مشکل را مضاعف می کند.

6- صدمه زدن به خریدار به کاربردن قیچی، چاقو، درب بازکن یا کاتر برای باز کردن بسته ها اگر به خودی خود سبب صدمه رسانی به فرد نشود، باعث ایجاد لبه های تیز در جعبه ها و پلاستیک های بسته بندی می شود که موجب آسیب رساندن به خریداران است.

7- صدمه زدن به محصول بعد از پاره کردن و باز کردن بسته بندی، در نهایت محصول را از بسته خارج می کنیم. اما اگر مجبور باشیم این کار را با اعمال زور و توسط ابزار تیز انجام دهیم، در این صورت ممکن است به محصول درون بسته آسیب برسانیم.

8- دور ریختن برخی از بسته بندی ها با مشکلات و سختی هایی همراه است. این مشکلات اغلب در ارتباط با ابعاد بزرگ بسته بندی ها (مثل بسته بندی یک جاروبرقی) و مقاومت آنها در مقابل پارگی و ضربه است. از طرفی بسته بندی های پلاستیکی که غیر قابل بازیافت باشند، بعد از دور ریزی برای تمام ساکنین زمین مشکلی اساسی محسوب می شوند.

بازتاب و واکنش ها:
1- به طور کلی طراحی یک بسته بندی باید بتواند در ذهن خریدار تداعی کننده برند آن محصول باشد. هم چنین یک بسته بندی می تواند سبب تداعی برندهای دیگر در ذهن ما شود. هم چنین بعضی از برندها برای برانگیختن احساسات مشابه در خریداران، از بسته های برندهای معروف کپی برداری می کنند. می توان به بسته بندی های کوکاکولا به عنوان نمونه بارزی از این برندهای معروف اشاره کرد.

کوکا کولا نه تنها به عنوان معروف ترین برند برای نوشابه های کولا شناخته شده است، بلکه به عنوان یکی از مطرح ترین برندها در بین تمام محصولات به حساب می آید. در طراحی این برند از یک رنگ قرمز خاص در ترکیب با حروف سفید رنگ استفاده شده است که در تمام تبلیغات و بازاریابی هایش بارز و مشخص است. برخی از برندهای ارزان نوشابه ها برای ایجاد واکنش های مشابهی که برند کوکاکولا در خریداران برمی انگیزند، از آن کپی برداری کرده اند. این تأثیر گذاری تا جایی است که پس از گذشت ده ها سال از طراحی آن، این ترکیب خاص (ترکیب رنگ قرمز و حروف سفید) به نمادی برای معرفی و شناسایی انواع نوشابه های کولا تبدیل شده است.

همان طور که رنگ نارنجی برای نوشابه های sisi و فانتا رنگی منطقی و موجه به حساب می آید (طعم پرتقالی باید نارنجی باشد) کوکاکولا هم توانست رنگ قرمز را به عنوان نمادی برای شناسایی نوشابه های کولا در اذهان جا بیاندازد. بر این اساس برندهای ارزان قیمت دیگر هم می توانند با تقلید و اقتباس از عناصر طراحی برند معروف کوکا کولا از تأثیر آن برای جذب مشتریان بیشتری برای خود استفاده کنند.

2- طراحی بسته بندی می تواند احساسات خریداران را در دو جهت متفاوت هدایت کند: ایجاد حس لوکس بودن محصول و در مقابل آن، ایجاد حس کم ارزش بودن یک محصول.

به عنوان مثال بسته بندی های لوکس که ظاهر گران قیمتی دارند، می توانند تأثیر خوبی در خریداران داشته باشند و احساس خرید محصولی برتر و استثنایی را در آنان به وجود آورند. خریداران اغلب تمایل دارند که این بسته های لوکس را به دیگران نشان دهند و یا حتی آنها را به عنوان یادگاری نزد خود نگه دارند. ممکن است در اداره یا محل کار، بسته بندی یکی از محصولات شرکت اپل را روی میز در کنار وسایل خود قرار دهیم، فقط به این منظور که به دیگران نشان دهیم که صاحب یکی از محصولات این شرکت معتبر هستیم. احتمالا نمونه های بسیاری از این قبیل دیده اید. از طرف دیگر بسته بندی های نازیبا و ارزان نما می توانند به عنوان نقطه ضعف محسوب شوند.

اما قضیه تنها این نیست. محصولات ارزان قیمت که اغلب ظاهر نامرغوب و کم ارزشی دارند، در فروشگاه های بزرگ در قفسه ای پائین تر چیده می شوند که این کار به تصور منفی ما نسبت به این محصولات دامن می زند. گویا این کالا ها باید کم ارزش جلوه کنند.

بسته بندی مجازی، بسته بندی واقعی:
از موضوعات جالب دیگری که می توان در این زمینه به آن اشاره کرد اختلاف های موجود بین بسته بندی های مجازی و واقعی است. چه می شود اگر نتوانیم یک بسته بندی را با تمام حواس خود در ک کنیم؟

Randal frost در مقاله جالبی که در این زمینه منتشر کرده است، از حقیقتی صحبت می کند که آن را پذیرفته ایم. او عقیده دارد که جستجو در فروشگاه های واقعی (محیط های واقعی) و تماس نزدیک و چند حسی با محصول، از عوامل تأثیر گذار در خرید مشتریان از این مراکز محسوب می شود.

از طرف دیگر تصور می شود که با افزایش خریدهای اینترنتی، عقلانیت ما از احساسات ما پیشی گیرد. چرا که جستجو در اینترنت امکان بیشتری برای مقایسه محصولات با یکدیگر در اختیار ما قرار می دهد. گرچه در این نوع خرید امکان تماس نزدیک با محصول وجود ندارد. با این وجود آخرین تحقیقات در این زمینه حاکی از این است که خریداران اینترنتی نسبت به خریداران عادی بیشتر تحت تأثیر احساسات خود قرار می گیرند. آنها در خریدهایشان بیشتر اهل ریسک کردن هستند و کمتر به مارک و قیمت کالا توجه می کنند.

دکتر Colin Huang از دانشگاه شفیلد هالم انگلستان بر این عقیده است که می توان در بسته بندی هایی که شبیه نمونه های واقعی طراحی شده اند، هم انتظارات عقلانی خریداران را برآورده کرد و هم با تحریک احساسات مشتریان، در خرید آنها تأثیر گذاشت. او عقیده دارد که بسته بندی های اینترنتی هم می توانند به پای بسته بندی های واقعی برسند، برای این کار باید از طرفی اطلاعات مربوط به محصول و بسته را به طور مستقیم به خریدار منتقل کنیم و از طرف دیگر احساسات مشتری را به شیوه ای غیر مستقیم تحت تأثیر قرار دهیم.

او دریافته است که واکنش خریداران در این بازی تعامل گرا (خرید آنلاین) نسبت به خرید از فروشگاه هایی که محصولات مثل آجر روی هم چیده شده اند، بسیار قوی تر است. بر این اساس تأثیر ویژگی های ظاهری کالا در افراد بیشتر از زمانی است که خریدار محصول را به دست می گیرد و امتحان می کند. هوآنگ می گوید: من به طور شخصی ابتدا در فروشگاه های واقعی محصول را از نزدیک امتحان می کنم، سپس پشت میز کامپیوترم می نشینم و به مقایسه نمونه های اینترنتی آن، توضیحات و قیمت آن می پردازم. بیشترمردم و نه همه آنها به همین روش عمل می کنند.

بر این اساس هماهنگی نزدیکی بین خرید اینترنتی و آن لاین به وجود آمده است. همان طور که در فروشگاه های اینترنتی امروزه، تجربه کردن محصول و بسته بندی توسط خریداران، قبل از خرید اهمیت بسزایی پیدا کرده است، بسته بندی های اینترنتی هم در فروش های آن لاین نقش مهم تر و اساسی تری را ایفا می کنند. گر چه محصولاتی که نیازی به امتحان کردن و یا تست بسته بندی آن قبل از خرید حس نمی شود، بسیارند. خرید کتاب با تجربه موفق سایت آمازون از این گونه است.

منبع انگلیسی: http://www.design-emotion.com/2006/11/14/packaging-design-and-emotion
منبع فارسی: http://www.persiapack.ir/Showarticle.asp?ID=102&a
مترجم: عاطفه جلالی