"ما باید طراحی صنعتی را به عنوان یک رشته تأثیرگذار در دانشگاه ها و اقتصاد و بازار ایران به جامعه بشناسانیم". این جمله، جمله مشترکی است که در تمام گردهمایی های طراحی صنعتی اعم از کنفرانس ها، مسابقات، سخنرانی ها و جشن های سالیانه می شنویم.

برگزاری همایش ها و مسابقات و جشن های سالیانه علاوه بر اینکه باعث ایجاد اعتماد به نفس عمومی و همچنین ایجاد ارتباطات بین دانشگاه و صنعت می شود، همیشه محملی بوده اند برای بیان این دغدغه که سطح طراحی صنعتی در دانشگاه ها و صنعت ایران در وضعیت مناسبی نیست و باید راه حل هایی برای بهینه سازی آن اندیشیده شود.

برای رفع این دغدغه تکراری که تا کنون بی پاسخ مانده است،‌ لازم است که اساتید و دانشجویان و مسئولان تصمیم گیرنده در سیستم آموزشی، علاوه بر سخنرانی و بیان شفاهی پیشنهادها، نظرها و تئوری های خود را برای بهینه سازی وضعیت طراحی صنعتی در دانشگاه های ایران، به صورت دستورالعمل هایی مکتوب و اجرایی، ارائه بدهند تا برای کسانی که به دنبال تئوری و راهکار می گردند، راهگشا باشد.

در این مطلب تحلیلی از وضعیت موجود به همراه تعدادی از پیشنهادها و برخی پیش بینی هایی که منجر به تغییر وضعیت فعلی طراحی صنعتی در دانشگاه های ایران خواهد شد ارائه شده است. امید است که شروعی باشد تا صاحب نظران عرصه طراحی صنعتی برای ارائه پیشنهادهای خود به صورت مدون و مکتوب چه در حیطه دانشگاه ها و چه در حیطه صنعت، وارد عمل شوند.

بخش اول؛ ریشه یابی مشکلات:

1- تولد دیر هنگام رشته طراحی صنعتی:
رشته طراحی صنعتی نسبت به سایر رشته های هنری، هم در سطح جهانی و هم به طور خاص در ایران عمری کوتاه تر از سایر رشته های هنری دارد. این موضوع در دانشگاه های ایران نیز صادق است و بخش مهمی از مشکلات و کمبودهای فعلی این رشته، ریشه در همین موضوع دارند. کمبود کتاب ها و جزوات فارسی، کم اعتنایی مدیران دانشکده ها و دانشگاه های هنری به رشته طراحی صنعتی، کمبود فارغ التحصیلان و کمبود پروژه های اجرا شده توسط طراحان صنعتی در سطح کشور و... هر یک تا حدی ریشه در نوپا بودن رشته طراحی صنعتی دارند. بنابراین بخش مهمی از مشکلات این رشته با گذشت زمان مرتفع خواهد شد که این بخش از دست دلسوزان خارج است و تنها به کمک چرخش کره زمین حل خواهد شد! اما تعدادی از راه حل هایی قابل دستیابی هستند، در ادامه همین مطلب مطرح خواهد شد.

2- وابستگی بازار ایران به واردات:
عامل دیگری که ریشه در خارج از دانشگاه ها دارد، وارداتی بودن صنعت ایران در نگاه کلی است. ارائه تئوری برای تغییر نوع اقتصاد کشور از تخصص نگارنده خارج است. اما این نکته بدیهی است که در کشورهایی که مصنوعات و تولیدات آن وارداتی باشند، طراحان صنعتی در بهترین شرایط، تنها می توانند در زمینه مهندسی معکوس و یا پروژه های اصلاحی وارد عمل شوند. در حال حاضر ارائه اگر ایده پردازی برای بهبود مصنوعات، منجر به تولید محصولی ایرانی قابل رقابت با محصولات وارداتی بشود، موفقیتی بزرگ محسوب خواهد شد. در این وضعیت شاید بی دلیل نباشد که اساتید با سابقه طراحی صنعتی در دانشگاه ها نیز، متد اصلاح محصولات (آنالیزهای چندگانه) را به عنوان یک متد بسیار مهم در قالب پروژه 1 طراحی صنعتی تدریس می کنند و همین متد نیز به عنوان یک معیار تقریبا جا افتاده برای قضاوت در مورد کیفیت پروژه های نهایی دانشجویان مورد توجه قرار می گیرد.

3- وابستگی بیش از اندازه طراحی صنعتی ایران به نیمه ی هنری!
طراحی صنعتی در برخی کشورها در دانشکده های هنر و در برخی کشورها در دانشکده های فنی ارائه می شود. به عقیده نگارنده، ایران از جمله کشورهایی است که طراحی صنعتی در آن زیاده از حد متمایل به نیمه هنری طراحی صنعتی شده است و فارغ التحصیلان این رشته (به استثنای افرادی که به طور شخصی استعداد و علاقه به مباحث مهندسی دارند) از اطلاعات فنی مورد نیاز برای یک طراح صنعتی کم بهره هستند. دانشجویانی که وارد این رشته می شوند، یا از ابتدا نسبت به مباحث مهندسی و ریاضیات بیگانه هستند و یا اینکه به دلیل نبودن گرایش های تخصصی در کارشناسی ارشد (مانند طراحی مهندسی، طراحی خودرو، DFMA و...) ناچارند تا پایان تحصیل خود از بخش فنی طراحی صنعتی بی بهره یا کم بهره بمانند و در نتیجه پس از فارغ التحصیلی،‌ توان همکاری با فارغ التحصیلان رشته مهندسی و در نتیجه توان ورود به سطوح بالای اجرایی در صنایع کلیدی را ندارند.

بخش دوم؛ راه حل های پیشنهادی:

1- گسترش منابع مکتوب طراحی صنعتی به زبان فارسی:
یکی از معضلات جدی رشته طراحی صنعتی، کمبود شدید منابع تئوری به زبان فارسی است که البته ریشه در جوان بودن رشته طراحی صنعتی دارد. در حالی که دانشجویان برخی رشته ها ممکن است در طول تحصیل خود 30 کتاب تخصصی مطالعه کنند، شاید فقط صرف نام بردن 5 کتاب تخصصی طراحی صنعتی فارسی برای بسیاری از افراد دشوار باشد.

یا اینکه هنوز به طور بسیار وسیعی شاهد این موضوع هستیم که داوطلبان کنکور کارشناسی ارشد طراحی صنعتی، وقت زیادی را صرف یافتن جزوه ها و منابع مورد نیاز کنکور می کنند و بسیاری از این منابع با وجود گذشت این همه سال از تدریس آنها، همچنان ناشناس یا نایاب است. اولین مشکل طراحی صنعتی که به عقیده نگارنده کلید حل آن تنها در دست دانشجویان است، گسترش وسیع جزوات و پایان نامه های طراحی صنعتی است. این موضوع در بسیاری از رشته ها سالهاست که پشت سر گذاشته شده است؛ به طوری که هر دانشجویی در لحظه ورود خود به دانشگاه، می تواند تمام منابع تئوری را که تا پایان تحصیل لازم است، در قالب جزوه ها و کتاب های درسی خریداری نماید و از آن پس تنها برای کسب اطلاعات جدید در کلاس های درس حاضر خواهد شد. به این ترتیب اساتیدی که هر ترم حرف جدیدی برای گفتن نداشته باشند، با استقبال سرد دانشجویان مواجه خواهند شد و باز به همین دلیل است که پافشاری اساتید بر حضور و غیاب دانشجویان در این رشته ها، به نوعی خارج از شخصیت اساتید است!

گسترش و تکثیر منابع تئوری و جزوه های درسی، از یک سو باعث می شود که دانشجویان علاقه مند، مطالب فراوانی را در فرصت کوتاهی مطالعه کنند و از سوی دیگر باعث می شود تا اساتید دانشگاه ها با اطلاع از اینکه دانشجویان جزوات سال های گذشته را مطالعه کرده اند، هر ترم با مباحث به روز و اطلاعات جدید در کلاس ها حاضر شوند و اگر این روند با همت دانشجویان ادامه پیدا کند، در طی چند سال با تکمیل بانک اطلاعات تئوری طراحی صنعتی، فضای آموزشی دانشگاه ها به طور کلی تغییر ماهیت خواهد داد.

به همین ترتیب اگر بانک جامع قابل جستجویی از پایان نامه های طراحی صنعتی به وجود بیاید، علاوه بر اینکه منبع ارزشمندی از رفرنس ها برای پایان نامه های آینده را فراهم خواهد کرد، باعث خواهد شد تا اساتید نیز برای جلوگیری از کپی برداری پروژه های از این بانک، همواره اطلاعات خود را نسبت به پروژه های اجرا شده به روز نگه دارند. در این وضعیت، هم اساتید و هم دانشجویان در یک رقابت ارزشمند برای به روز نگه داشتن اطلاعات درگیر خواهند شد.

بخش کوچکی از این راه حل نیز در دست فارغ التحصیلان و اساتید طراحی صنعتی است که باید با انتشار کتاب های تخصصی در حیطه تخصص و تجربه خود، بازار کتاب و منابع مکتوب طراحی صنعتی را گرم تر کنند که خوشبختانه این بخش از راه حل، به همت برخی از اساتید و فارع التحصیلان، مدتی است که شکل گرفته و امید استه همچنان روند رو به رشد خود را حفظ نماید.

2- گسترش طراحی صنعتی در سطح اینترنت:
سه سال پیش که وب سایت طراحی صنعتی ایرانی راه اندازی شد، به جز چند وبلاگ شخصی، مطالب تئوری طراحی صنعتی به زبان فارسی یافت نمی شد. اما در حال حاضر وب سایت های متعددی در زمینه های تخصصی مانند مسابقات طراحی صنعتی، تالارهای گفتگوی هنری، طراحی خودرو، بانک کتاب ها، مقالات، فیلم ها و.... به طور جداگانه در حال گسترش هستند که تعدادی از آنها در این لینک معرفی شده اند.

یک راه حل بسیار مهم برای ارتقای سطح طراحی صنعتی در ایران که به طور مداوم مهم تر نیز خواهد شد، همین گسترش طراحی صنعتی در سطح اینترنت است. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که هم در به روز ماندن اطلاعات دانشجویان موثر است و هم اینکه باعث خواهد شد تا مردم عادی فارسی زبانی که در اینترنت گردش می کنند، آرام آرام و حتی به صورت ناخودآگاه، جایگاه طراحی صنعتی را زندگی روزمره خود درک کنند. شاید جالب باشد بدانید که بیش از نیمی از بازدیدکنندگان همین وب سایت، از طریق موتورهای جستجو وارد سایت می شوند!

3- دندان تیز کردن برای کنکور ارشد!
یکی از عواملی که تغییر شدیدی در وضعیت رشته طراحی صنعتی ایجاد خواهد کرد، گسترش حرفه ای گری (به معنای منفی!) و تخصصی شدن کنکور ارشد است. از نظر نگارنده، متاسفانه سطح رقابت دانشجویان رشته های هنری و به خصوص طراحی صنعتی در کنکور ارشد به هیچ وجه قابل مقایسه با علوم انسانی، تجربی و مهندسی نیست. نخستین نتیجه منفی این وضعیت آن است که تنها افرادی موفق به قبولی در مقطع ارشد می شوند که قلق ها و حرفه ای گری ها کنکور را بدانند که این موضوع در سطح کیفیت تحصیلی دانشجویان ارشد نیز نمود پیدا می کند و دومین نتیجه بدیهی آن، پایمال شدن حق دانشجویانی است که استحقاق تحصیل در مقاطع بالاتر را دارند، ولی به دلیل ناآشنایی با فضای کنکور از رقابت باز می مانند. تنها راه حل تجربه شده ی این مشکل، آن است که تمام دانشجویان در سطح وسیعی، منابع کنکور و روش های حرفه ای گری در کنکور را فرا بگیرند و سینه به سینه آن را به دانشجویان آینده نیز منتقل کنند. نتیجه مثبت این جریان آن است که با گذشت چند سال و مدون شدن و به عبارت دیگر "لو رفتن" قلق های کنکوری، رقابت دانشجویان نه بر سر قلق ها و حرفه ای گری ها، بلکه به رقابت در سواد بیشتر و اطلاعات به روز تر تبدیل خواهد شد و طراحان کنکور نیز با نزدیک شدن سطح رقابت ها، ناچار به تغییر ماهیت آزمون کنکور ارشد خواهند شد.

پیشنهاد عملی برای این موضوع آن است که دانشکده ها و مسئولان و اساتید طراحی صنعتی و حتی دانشجویان سال بالایی، در قالب جلسات یا کلاس هایی به دانشجویان کمک کنند تا قلق های کنکور را فرا بگیرند و این موضوع را از انحصار مدرسان خصوصی و آموزشگاه های کنکور بیرون بیاورند. برای آنکه عملیاتی بودن این پیشنهاد روشن تر شود، باز هم رشته های دیگر را مثال بزنیم که تمام دانشجویان بدون اینکه اهمیت این موضوع را بدانند، در اولین مرحله شروع برای مطالعه کنکور، از نکات ریز و قلق های کنکوری شروع می کنند و در نهایت برای فراتر رفتن از این سطح نازل رقابت، چندین ماه برای بالا بردن اطلاعات تخصصی خود تلاش می کنند. شاید بی دلیل نباشد که در سال های اخیر، دانشجویانی (با تعداد رو به افزایش) که با لیسانس رشته های مهندسی در کنکور ارشد طراحی صنعتی شرکت می کنند، به دلیل تصور اشتباهی که از سطح رقابت در کنکور طراحی صنعتی دارند، به طور غافل گیر کننده ای با رتبه های بسیار عالی قبول می شوند!

4- جذب پروژه های صنعتی توسط اساتید:
این بخش از راه حل، به طور عمده ای وابسته به اساتید است. به جای اینکه دانشجویان مدتی را در خلوت خود بنشینند و آنقدر فکر کنند تا یک موضوع برای پروژه های خود پیدا کنند و حتی پس از مدتی از انتخاب خود پشیمان هم بشوند، لازم است تا اساتیدی که تدریس پروژه های طراحی صنعتی را بر عهده می گیرند، پروژه هایی واقعی را از صنعت و حتی شرکت های کوچک، جذب کرده و هر بخش آن را به یک دانشجو بسپارند. ما باید از این انتظار بی دلیل که هر دانشجو باید یک نوآوری هیجان انگیز بکند بیرون بیاییم و اجازه بدهیم تا دانشجویان این تجربه را کسب کنند که در قالب یک پروژه بسیار کوچک (حتی در حد طراحی پیچ و مهره مناسب!)، مشارکت در تکمیل یک محصول واقعی تجربه کنند و در کنار پروژه طراحی صنعتی، مشکلات اقتصادی و تولیدی و سر و کله زدن با صاحبان صنایع را فرا بگیرند.

به عقیده نگارنده، نه تنها پروژه 9 طراحی صنعتی، بلکه تمام پروژه های 10 گانه طراحی صنعتی در مقطع کارشناسی باید به صورت اجباری و با تصویب گروه آموزشی، به صورت همکاری با صاحبان صنایع تعریف شود. لازمه این اقدام این است که موضوع پروژه هابه این سمت برود که به جای طراحی تمام محصول و نمره دادن به سطح ایده پردازی و خلاقیت، تنها طراحی یک بخش بسیار کوچک از یک محصول واقعی به عنوان پروژه دانشجویان تصویب شود و بخش مهمی از نمره پروژه، به تولید موفق محصول و کیفیت کار تیمی با متخصصان سایر رشته ها متکی شود. این تنها راهی است که بعد از این همه سال، پروژه های دانشجویان از شیت های تکراری و دو بعدی روی دیوار، به محصولات واقعی تبدیل خواهد شد و در عین حال یک راه حل بسیار مناسب برای درگیر شدن دانشجویان طراحی صنعتی با مباحث فنی و واقعیات تولید محصول است.

شکستن تصور ناکارآمد فعلی از نوع پروژه های دانشجویان باید با همت اساتید و مطرح کردن این موضوع در جلسات دانشکده ها آغاز شود و البته صاحبان صنایع و فارغ التحصیلان نیز در ابتدای این راه باید همکاری با دانشگاه ها را در دستور کار خود قرار دهند.

هرچند که نمی توان مشکل وارداتی بودن صنعت ایران را در این مشکل نادیده گرفت، اما برای اطمینان از ارزش این روش، می توان پروژه های دانشجویی دانشگاه های خارجی به ویژه دانشگاه های اروپا را مثال زد که بر خلاف تصور ما از یک پروژه اساسی در حد تیم ملی(!) تنها محدود به طراحی یا بهینه سازی یک Sub System ناچیز از یک Super system است؛ به طوری که هر دانشجوی کارشناسی ممکن است در دوران تحصیل خود، مشارکت در تولید انبوه چندین محصول مختلف را در رزومه خود داشته باشد.

5- برگزاری مسابقات و همایش ها و جشن ها:
این بخش از درمان طراحی صنعتی ایران، خوشبختانه مورد توجه افراد زیادی قرار گرفته است که در سال های اخیر نیز تجربه های بسیار موفقی را پشت سر گذاشته است. گردهمایی ها و ایجاد پیوندهای اجتماعی بین صاحب نظران در یک رشته، راه حلی تجربه شده و استاندارد در تمام رشته هاست و نقش آن در پیشرفت علمی صاحب نظران ثابت شده است.

بخش سوم، پیش بینی نتایج:

پیشنهادهای فوق، همه در این راستا مطرح شده است تا در مدتی نه چندان طولانی، یک فضای مملوء از اطلاعات و همچنین فضای رقابتی تخصصی حاصل شود. در چنین فضایی که اطلاعات علمی و عملی و همچنین قلق های حرفه ای گری در اختیار تمام دانشجویان باشد، رقابت ها وارد فاز جدیدی خواهد شد که تمام جوانب آن به همین سادگی قابل پیش بینی نیست. اما بدیهی است که در آن فضا نیاز به امکانات جدید نرم افزاری و سخت افزاری، هم در دانشگاه ها، هم در صنعت و هم در اینترنت ایجاد خواهد شد و تا زمانی که این فضا ایجاد نشده باشد، هرگونه تلاشی برای تدارک دیدن آن امکانات، ناتمام یا در بهترین حالت، بی فایده خواهد بود.

از جمله ملزومات آن فضا، تشکیل صنف طراحی صنعتی برای حمایت از حقوق رقابت کنندگان حرفه ای است. موضوع تشکیل صنف طراحی صنعتی که مدت های زیادی است افراد متعددی را مشغول خود کرده است، به این دلیل که در سطح نیاز فعلی طراحی صنعتی نیست، تا کنون دستاورد چندان واضحی نداشته است و به عقیده نگارنده، پس از آنکه تمام علاقه مندان به طراحی صنعتی، اعم از دانشجویان و اساتید و فارغ التحصیلان، بتوانند پیشنهادهای فوق را که در سایر رشته ها یا سایر کشورها پشت سر گذاشته است طی بکنند، بدون اینکه نیاز به پیگیری های شبانه روزی و مذاکره با مسئولان و نمایندگان مجلس و... وجود داشته باشد، خود به خود فضایی رقابتی و تخصصی ایجاد خواهد شد که اولین و پیش پا افتاده ترین لازمه ی آن، ظهور صنف طراحی صنعتی برای حمایت از حقوق رقابت کنندگان خواهد بود. تا زمانی که خلأهای به این عمیقی در مراحل اولیه رقابت و حرفه ای گری وجود دارد، حتی اگر صنف طراحی صنعتی تشکیل بشود، افرادی که احساس نیاز به حمایت صنف بکنند وجود نخواهند داشت و در عوض متخصصانی که به طور شخصی استعداد خود را پرورش داده اند، در یک فضای غیر رقابتی بدون نیاز به حمایت صنفی، از استعداد خود بهره خواهند برد و خدا را شکر خواهند کرد.

بنابراین آخرین پیشنهاد نیز برای دلسوزانی است که تا کنون انرژی بسیار زیادی را در راستای تشکیل صنف و انجمن علمی طراحی صنعتی گذاشته اند و پیشنهاد آن است که بخش کوچکی از انرژی و سرمایه خود را برای پشتیبانی در سه زمینه "تکثیر منابع فارسی"، "جذب پروژه های واقعی برای دانشگاه ها" و "گسترش طراحی صنعتی در اینترنت" معطوف نمایند که در این صورت پس از مدت کوتاهی شاهد نیاز واقعی جامعه طراحی صنعتی ایران به تشکیلاتی همچون صنف یا انجمن علمی خواهند بود و در آن صورت از انرژی بالقوه تمام طراحان صنعتی که هزاران برابر انرژی شخصی است، در راه اندازی این تشکیلات بهره مند خواهند شد.

در پایان مجددا درخواست می شود که تمام صاحب نظران اعم از دانشجویان و اساتید و همچنین صنعتگران، همت کنند و پیشنهادها و راه حل های خود را به صورت مدون و مکتوب و نه به صورت پیشنهادهای پراکنده و کلی تهیه نمایند و در صورت تمایل در همین وب سایت برای به نقد گذاشتن و بحث در باره آنها ارسال نمایند.

به امید ارتقای روز افزون طراحی صنعتی ایرانی