قابلیت دسترسی، انطباق پذیری و فراگیر بودن عبارت هایی هستند که امروزه به ساختن مسکن و یا ویژگی هایی در مسکن اشاره دارند که کارایی خانه را در تأمین آسایش افراد ناتوان و همچنین سایر افراد، افزایش می دهند. هر کدام از آنها معانی و اهداف متفاوتی دارند. تفاوت ها ظریف و دقیق، اما بسیار با اهمیت هستند. این عبارات بارها به گونه ای قابل تبدیل به یکدیگر استفاده شده اند و اغلب از آنها تعبیرهای نادرست شده است. برای وضوح و توضیح این عبارات، تفاسیر زیر که توسط مرکز طراحی یونیورسال استفاده می شوند، آورده شده است.

قابلیت دسترسی در طراحی Accessible Design:
دسترسی به معنای تطابق خانه یا آپارتمان، با قوانین و نیازهای از پیش تعیین شده برای دسترسی در خانه می باشد. نیازهای اجباری برای دسترسی در خانه بسیار متنوعند و در حالات، مکان ها و محدوده ها، نقشه ها و دستورالعمل های ساخت در قوانین و دستورهای مشخصی از قبیل قوانین دپارتمان مسکن و برنامه های توسعه شهری و... تعریف شده اند. آنها همچنین در استانداردهایی از قبیل موسسه استانداردهای ملی آمریکا American National Standards Institute و اتحادیه استاندارهای دسترسی Uniform Federal Accessibility Standards یا UFAS پی ریزی شده اند.

ویژگی های دسترسی در خانه ها و آپارتمان ها شامل مواردی از قبیل نمونه هایی که در ادامه به عنوان مثال، ذکر خواهند شد، می باشد. درهای عریض، کف سازی مشخص کافی و مناسب برای ویلچیرها، در نظر گرفتن بخشهایی با ارتفاع کمتر برای پیشخوان آشپزخانه، دسته ها و حلقه های انواع دستگیره ها بر سخت افزارهایی مانند پنجره و در، نشیمنگاه ها در اثاثیه ثابت استحمام مانند وان حمام، قلاب های میله ای ثابت برای چنگش در حمام، فضای گود زیر سینک دستشویی و یا ظرف شویی، فضای گود کافی در زیر پیشخوان، علائم شنیداری و تصویری، نصب کلیدها و کنترل کننده ها در نواحی با دسترسی آسان، ورودی های بدون پله و در نظر گرفتن یک مسیر دسترسی در سرتاسر خانه. اغلب مشخصه ها و ترکیبات دسترسی به طوری ثابت و غیر متحرک در محل، نصب شده و یا در محل، قرار دارند و بسیار قابل رؤیت و برجسته هستند.

طراحی قابل انطباق Adaptable Design:
برخی ویژگی های قابلیت دسترسی از قبیل، فضای گود زیر سینک دستشویی و یا ظرف شویی و همین طور فضای گود کافی در زیر پیشخوان، قلاب های میله ای ثابت برای چنگش در حمام، طریقه دسترسی در یک خانه یا آپارتمان را شکل می دهند و چگونگی استفاده از آنها واضح است. برخی مردمی که وجود این ویژگی ها برایشان ضرورت ندارد، با بسیاری از این موارد از لحاظ کارایی و ترکیب ظاهری مشکل دارند، از این موارد می توان به ظاهر و سطح کم ارتفاع فضای کابینت ها اشاره کرد. تعداد کمی از خانه ها نیازمند رعایت قوانین دسترسی در طراحی هستند، زیرا اغلب آنها به منظور استفاده و یا اجاره دادن به افراد معمولی ساخته شده اند و منحصراً برای استفاده افراد ناتوان، نیستند. نتایج تحقیق درباره خانه های اجاره ای برای استفاده افراد مختلف، اعم از ناتوان و توانا در زیر آورده شده:

1- بسیاری از افرادی که ناتوان نیستند، ترجیح می دهند در خانه هایی که اصول دسترسی در آنها رعایت شده زندگی نکنند، زیرا به عنوان مثال قلاب های میله ای ثابت برای چنگش در حمام، ظاهری کلینیک یا درمانگاه مانند به فضا می بخشد، و یا فضای گود غیر ضروری در زیر کابینت های آشپزخانه امکان تعبیه کابینت هایی برای انبار وسایل را از بین می برد.

2. حتی تعدادی از افراد ناتوان همه ویژگی های طراحی دسترسی را استفاده نمی کنند و این به دلیل نوع و یا شدت ناتوانی آنهاست. برای مثال افرادی که نمی توانند خودشان را به دستشویی و یا به داخل و خارج از وان حمام منتقل کنند ممکن است که نیازی به قلاب های چنگش در حمام نداشته باشند؛ و یا برخی از استفاده کنندگان ویلچیر تمایلی به انجام کارهای آشپزخانه ندارند و حتی از انجام آشپزی و شستن ظروف به دلیل ناتوانی شدید در دست ها و یا بازوهایشان عاجزند.

بعضی از مالکان خانه های اجاره ای گزارش دادند که از طریق کاهش اجاره بها، به دلیل جلب افرادی غیر از افراد ناتوان، سود آنها بسیار کاهش یافته است. به دلیل فائق آمدن بر این مسئله و رفع مشکلات دیگر، ویژگی های طراحی قابل انطباق توسعه یافت و به عنوان استانداردهای دسترسی در طراحی پذیرفته شدند. به منظور انطباق خانه با نیازها و عملکردهای منحصر به فرد، تجهیزات در طراحی قابل انطباق هم تنظیم پذیر هستند و هم به راحتی نصب و یا برداشته می شوند. یک خانه قابل انطباق، همه ویژگی های دسترسی ثابت را شامل می شود، اما می توان بعضی از عوامل را برداشت و یا پنهان کرد تا وقتی که به آنها نیاز باشد، بنابر این، این نوع خانه ها نیز می توانند همانند دیگر خانه ها به نظر آیند و حتی زمانی که برای رفع نیازهای منحصر به فرد افراد ناتوان مختلف، تغییر می یابند، کارایی بهتری نیز داشته باشند. در یک خانه قابل انطباق، درهایی با عرض زیاد، عدم وجود پله، گودی زیر سینک های ظرف شویی، دستشویی و پیشخوانها، قلاب های چنگش در حمام، باید ساخته و رعایت شوند. با این تفاوت که قلاب های چنگش در حمام می توانند بنا به نیاز، برداشته و یا نصب شوند، به عنوان مثال می توان این میله ها را برای ایجاد یک اتصال محکم با پیچ به دیوار نصب کرد. فضای خالی زیر پیشخوان می تواند با نصب کابینت های قابل برداشتن (از طریق باز و بسته شدن قطعات آن از یکدیگر) که به سادگی می توانند در مواقع نیاز، از کابینت های مجاور با باز کردن پیچ جدا شوند، استفاده کرد و یا حتی از درهای کابینت مانندی استفاده کرد که در موقع استفاده به فضا فرمی از کابینت معمولی با کارآیی مشابه را می دهند و زمانی که به ایجاد فضای خالی در زیر پیشخوان نیاز است، تا می شوند و در یک گوشه قرار می گیرند. سطح پیشخوان و یا قفسه های گنجه ها باید به جای اینکه ثابت باشند، دارای قابلیت تنظیم ارتفاع سطح، از طریق نصب چند نگهدارنده در ارتفاع های متفاوت، باشند. استانداردها برای طراحی قابل انطباق در ANSI و UFASبه ثبت رسیده اند. این استانداردها به طور خاص ضوابط انطباق پذیری هستند، که در هنگام طراحی و ساخت تجهیزات تنظیم پذیر کاربرد دارند.

ویژگی های تطبیق پذیر، جزء امتیازات تجاری هم برای مالک خانه و هم برای مستأجر به حساب می آیند، در عین اینکه ویژگی های کامل دسترسی در آنها گنجانده شده، می توانند مطابق با نیازهای متفاوت افراد مختلف تنظیم شده و مورد توجه افراد بسیاری واقع شوند.

تجهیزات قابل انطباق به راحتی قابل تنظیم هستند، و مشکل تغییرات زمان بر و پر دردسر، برای تطبیق فضاها و امکانات را با نیازهای افراد، از بین برده اند، زیرا این تجهیزات در زمانی بسیار کوتاه توسط هر فردی بدون نیاز به تخصص، ابزار و یا مواد خاصی، نصب، برداشته و یا تنظیم می شوند.

اطلاعات بیشتر درباره طراحی قابل انطباق در خانه، از طریق HUD نشریه Adaptable Housing قابل دسترسی می باشد.

طراحی فراگیر Universal Design:
مواردی که توسط اغلب مردم، بدون توجه به میزان توانایی یا ناتوانی آنها، قابل استفاده هستند، جزء طراحی یونیورسال قرار می گیرند. بسیاری از ویژگی های دسترسی و انطباق پذیری، جزئی از موارد یونیورسال به شمار می آیند. برای مثال دستگیره های مدور شکل در، برای افراد ناتوان از ناحیه دست نمی توانند مورد استفاده باشند، اما دستگیره های اهرمی که به آسانی در هر رنج قیمت، سبک و رنگ، در دسترس هستند، قابل استفاده برای همه افراد حتی برای افرادی که دست ندارند، می باشند. در بعضی موارد، قابلیت استفاده فراگیر، از طریق مکان نصب، به وجود می آید. کلیدهای روشن و خاموش کردن چراغ ها در پایین ترین سطح ممکن و پریزها در فاصله 15 تا 18 اینچ بالاتر از سطح زمین نصب می شوند، تا همه افراد بدون خم شدن یا کشیده شدن غیر معمول عضلات بتوانند از آنها استفاده کنند. بعضی موارد، قابلیت فراگیر بیشتری از طریق قابلیت تنظیم به دست می آورند. قفسه کمدها و سطح پیشخوان مواردی از قابلیت تنظیم در طراحی فراگیر هستند. گاهی از طریق ایجاد قابلیت انتخاب برای کاربر، ویژگی یونیورسال در محصولات شکل می گیرد، مثلاً آب سردکن ها که در دو ارتفاع مختلف، مطابق با دو استاندارد، به بازار ارائه شده اند و همچنین به منظور ایجاد یک اتاق توالت یونیورسال باید دو نوع از کاسه توالت های موجود در بازار را در آنجا نصب کرد. و باز هم برای نمونه، در طراحی یونیورسال نمای جلوی ساختمان، باید دو راه پیشنهادی بدون پله و با پله را ارائه کرد. مواردی مانند کنترل محصولات از طریق حس لامسه، دیدگاه یونیورسال را به طور وسیعی به بازار مصرف کنندگان وارد کرد.

یونیورسال دیزاین حوزه قابلیت دسترسی را هدف قرار داد و پیشنهاد کرد که تمام تجهیزات و فضاها دارای بیشترین قابلیت دسترسی توسط همه مردم، باشند. این دیدگاه از طریق طرح ریزی متفکرانه، در همه مراحل طراحی هر پروژه و در همه پروژه ها در هر زمینه و موضوعی، می تواند به تکامل برسد. استفاده از طراحی فراگیر نه منجر به افزایش قیمت، و نه خلق یک نتیجه غیر مأنوس، و نه ایجاد ظاهری کلینیک مانند و متفاوت در محصولات، خواهد شد. یونیورسال دیزاین نیاز به توجه، رسیدگی و درک زمینه های گسترده ای از توانایی های انسان در تمام دوران زندگیش دارد. کاربردهای خلاقانه دستاوردهای این تحقیقات در محصولات، ساختمان ها و تجهیزاتی نمود پیدا خواهد کرد که، توسط اغلب افراد، بدون توجه به سن، زیرکی، و یا توانایی های جسمی و ادراکی آنها، قابل استفاده هستند.

با لحاظ ویژگی های لازم برای مردمی که ناتوانی و محدودیتهای جسمی دارند، در طراحی محصولات رایج و فضای ساختمان ها، می توان استفاده از آنها را برای همه افراد، آسانتر و ایمن تر کرد. دیدگاه یونیورسال بسیار فراتر از قوانین محدود و نیازمندی های حداقل، در قابلیت دسترسی در طراحی است.

منبع: The center for universal design، college of design، north Carolina state University، HDFS.4.91  سال2006