پتنت سندی است که توصیف کننده ی یک اختراع می باشد و بر اساس درخواست متقاضی و به وسیله ی یک اداره ی دولتی صادر شده و حمایت قانونی از اختراع را در محدوده ی زمانی خاصی (مثلا 20 سال) به صاحب آن اعطا می کند. این اختراع می تواند در قالب یک محصول یا فرآیند جدید متبلور شده باشد و شیوه ای جدید برای انجام یک کار و یا راه حل فنی تازه ای برای حل یک مشکل باشد.

معمولا پتنت ها مهم ترین نوع دارایی های فکری در صنعت به شمار می روند و تأثیر فوق العاده ای بر رقابت های صنعتی و تکنولوژیکی دارند. مالک اختراع برای ثبت آن و کسب حمایت قانونی باید اطلاعات اختراع خود را به طور کامل برای عموم افشا سازد تا ضمن ثبت آن، زمینه را برای ثبت اختراعات بعدی فراهم آورد. بنابراین پتنت همچون یک قرار داد ضمنی میان مخترع و جامعه است که مخترع در ازای افشای اطلاعات اختراع خود، نوعی موقعیت انحصاری در بهره برداری اقتصادی از اختراع خود به دست می آورد. بنابران بدون دادن اطلاعات کامل اختراع، حمایتی در کار نیست.

پتنت معمولا دارای چنین بخش هایی است:
- صفحه ی پوششی که شماره، نام مخترع، زمان ثبت و انتشار، اختراعات و کارهای قبلی مرتبط، خلاصه ای از اختراع مورد نظر و دیگر اطلاعات مرتبط در آن نوشته می شود.
- نقشه هایی که اختراع را تشریح کرده و جزئیات آن را نشان می دهد.
-تشریح کامل اختراع و نحوه ی پیاده سازی آن (شرح اختراع باید به گونه ای باشد که هرشخصی با مهارت های معمولی در آن حوزه بتواند با اتکا به آن اختراع را باز آفرینی کند. )

در توضیحات فوق یک پیام بسیار خوب نهفته است: پتنت ها گنجینه ای از اطلاعات آخرین پیشرفت های تکنولوژی هستند.

طبق آماردفتر پتنت آمریکا، 80 درصد اطلاعاتی که در پتنت ها فاش می شود، در هیچ جای دیگری منتشر نمی شوند. این اطلاعات پس از مدتی (که در اکثر کشورهای دنیا 18 ماه است) به طور کامل منتشر می شوند و در دسترس عموم قرار می گیرند و بیشتر آنها از طریق اینترنت و به صورت مجانی قابل جستجو و دریافت هستند (USPTO ، Espacenet دو بانک اطلاعاتی مجانی پتنت های بین المللی هستند). بنابراین مراقب باشید که چرخ را دوباره اختراع نکنید و حتما از این گنجینه ی اطلاعاتی مجانی، بیشترین استفاده را ببرید.

هر اختراع، برای اینکه ثبت شود باید بدیع و تازه باشد؛ یعنی هیچ کس نباید پیش از این٬ آن را منتشر کرده یا در دسترس عموم قرار داده باشد. یک اختراع ممکن است به واسطه ی عرضه ی آن ایده در قالب محصولی به بازار، انتشار یک مقاله یا کتاب، یا حتی ثبت قبلی یک اختراع توسط خود مخترع یا دیگری در دسترس عموم قرار بگیرد. یک اختراع به شرطی قابل ثبت است که بدیهی و در حد تغییر شکل جزئی اختراعات دیگران نیز نباشد. یک اختراع قابل ثبت حتما باید کاربردی مفید نیز داشته باشد.

اینکه چه اختراعی را می توان یا نمی توان ثبت کرد به قوانین کشور محل ثبت بستگی دارد؛ البته قوانین کشورها در این ارتباط کمی متفاوت است. مثلا مطابق قوانین ایران مواردی نظیر نقشه های مالی و اختراعاتی را که مخل نظم عمومی یا منافی اخلاق یا سلامت جامعه باشد نمی توان به عنوان اختراع به ثبت رساند.

اگر شما قصد دارید اختراعی را در ایران ثبت کنید باید بدانید که اداره ی مالکیت صنعتی (یکی از اداره های زیر مجموعه ی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور) متولی بررسی و ثبت اختراعات در کشور است. یعنی باید اظهارنامه ی ادعایی خود را به اداره ی مالکیت صنعتی تسلیم کنید. این اداره با بررسی اظهارنامه ی ارائه شده توسط مخترع و جست و جوی سوابق ثبتی به شرط آنکه اختراع مذکور قبلا به نام فرد دیگری ثبت نشده باشد اقدام به صدور پتنت می کند. در اصطلاح به چنین سیستمی اعلامی می گویند. در سیستم اعلامی مسئولیت صحت و سقم اختراع به عهده ی اداره ی مربوطه نیست و در این باره فقط خود مخترع پاسخگوست.

در ایران مدت حمایت قانونی از اختراع با توجه به تقاضای مخترع حداکثر 20سال است و پس از آن٬ اختراع جهت بهره برداری در اختیار عموم قرار می گیرد. همان گونه که اشاره شد٬ به علت اعلامی بودن سیستم اختراع در ایران٬ گواهی اختراع هرگز به معنی این نیست که تقاضاکننده یا موکل او مخترع واقعی اختراع بوده و نقشه های پیوست آن صحیح است. از این رو٬ در صورتی که معترض به یک پتنت باشید٬ یا کسی پتنت شما را نقض کرده باشد٬ می توانید با مراجعه به شعبه ی سوم دادگاه عمومی تهران نسبت به این مسئله شکایت کنید.

اگر شما فقط به دنبال حضور در بازار ایران هستید٬ مطمئنا ثبت اختراع در ایران برای شما کافی است. اما بهتر است آینده نگر باشید. ممکن است یکی دو سال دیگر متوجه شوید که بازار خوبی نیز در دیگر کشورها برای محصولتان وجود دارد؛ اما دیگر کار از کار گذشته! زیرا شما بعد از ثبت اختراع در ایران فقط چند ماه وقت دارید که آن را در کشورهای دیگر جهان ثبت کنید. در غیر این صورت٬ برای همیشه امکان حمایت از اختراع خود را در دیگر کشورها از دست می دهید و این ممکن است به معنای از دست دادن بازاری چند میلیون دلاری باشد! پس بسیار مراقب باشید و اگر بازار بالفعل یا بالقوه ی صادراتی برای محصول اختراعی خود متصور هستید٬ حتما به دنبال ثبت اختراع خارجی نیز باشید.

توجه کنید که برای حضور در بازارهای خارجی حتما نباید راسا به تولید و صادرات محصول بپردازید٬ بلکه می توانید امتیاز استفاده از اختراع ثبت شده ی خود را در ازای مبلغی به شرکت های خارجی واگذار کنید.

اما حمایت از اختراع در سایر کشورهای جهان چگونه صورت می گیرد؟

اساسا سیستم ثبت اختراع جهانی به این مفهوم که بتوانید با ارائه یک درخواست٬ اختراعی را در تمامی کشورهای جهان به طور هم زمان به ثبت برسانید٬ وجود ندارد. در واقع وظیفه و مسئولیت اعطای پتنت به صورت انحصاری در هر کشور ٬ به عهده ی دفتر ثبت اختراع همان کشور است و متقاضی ثبت باید با توجه به قوانین داخلی آن کشور اقدام به ثبت نماید. اما برخی کشورها با تأسیس سازمان های منطقه ای یا پیوستن به معاهدات بین المللی٬ مراحل ثبت و حمایت از پتنت در کشورهایشان (اعم از تشکیل پرونده٬ جست وجو٬ بررسی ماهوی و انتشار اطلاعات فنی اختراع) را برای متقاضیان داخلی و خارجی تسهیل کرده اند.

اطلاعاتی در مورد نحوه ثبت اختراع در برخی کشورها را در این صفحه می توانید پیدا کنید:
http://www.uspto.gov/ip/iprtoolkits.jsp 

منبع: کتاب عبور از طوفان، راهنمای کاربردی شرکت های نو پا در ایران، کامران باقری، مهدی کنعانی، جواد محبوبی، تهران، نشر رسا، 1385؛ ISBN 964-317-663-0