تعریف معلولیت:
از دیدگاه ویلیامز (ترجمه به پژوه و همکاران 1375) معلول کسی است که یک یا چند قسمت از اندام های بدنش (جسمانی ذهنی حرکتی حسی) آسیب دیده و زندگی عادی و روزمره او مختل شده باشد.

کلمه ی معلول (handicap) از یک بازی شانسی قدیمی آنگلوساکسون ها به نام "cap in hand" یا "کلاه در دست" گرفته شده است. در این بازی یکی از بازیکنان برای دستیابی به کلاه دیگر بازیکن و تعویض آن با کلاه خودش با او به مبارزه می پردازد. برای مساوی کردن شانس دوبازیکن در آغاز بازی مبلغی پول که توسط یک قاضی تعیین می شود، در داخل کلاهی که ارزش کمتری دارد ریخته می شود تا بازیکن ضعیف در برابر رقیبش احساس ناتوانی نکند (هالیس ترجمه منشی طوسی 1374).

واژه معلولیت به معنی مانع و سد است. معلولان به علت وجود موانع و اختلالات مختلف ذهنی حرکتی حسی و عاطفی قادر به رقابت در زندگی با همگنان خود نیستند و در نتیجه در مسابقه زندگی عقب می مانند. به بیان دیگر معلول کسی است که به علت ضایعه ای ارثی یا اکتسابی نتواند از عهده کاری برآید که سایر افراد هم سن او با معلومات و تجربیات مساوی انجام می دهند. معلولان انواع گوناگون هستند از جمله: فقدان عضو، ناراحتی های ستون فقرات، انواع فلج و ضایعات عصبی-حسی، بیماران ریوی، اختلالات حاد ریوی، ناراحتی های عروقی و خونی، جذامیان، قربانیان اختلالات کروموزومی، معتادان، متکدیان، بزهکاران، زنان خیابان و... (میلانی فر 1374 پاکزاد 1368)

از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت معلولیت مجموعه ای از اختلالات جسمانی یا ذهنی است که فرد را از ادامه زندگی مستقل فردی و اجتماعی باز می دارد و در نتیجه معلول برای تداوم زندگی به توانبخشی در زمینه های مختلف نیاز دارد (افروز 1366 شفیع آبادی 1376).

دو نوع از معلولیت که در مددکاری اجتماعی اهمیت و کاربرد بیشتر دارند عبارتند از:
- معلولیت زندگی جمعی
- معلولیت زندگی خانوادگی

در معلولیت زندگی جمعی ناتوانی جسمی-روانی مانع ارتباط و آمیزش اجتماعی فرد با همگنان می گردد و معلول نمی تواند از روابط اجتماعی خود لذت ببرد. در معلولیت زندگی خانوادگی ناتوانی جسمی-ذهنی-عاطفی مانع ازدواج و تشکیل خانواده می شود (پورافکاری 1373).

معلولیت با نقص عضو و ناتوانی تفاوت دارد. نقص عضو عبارت از هر گونه کمبود عضوی از اعضای بدن و یا وجود وضع غیر طبیعی جسمانی یا روانی است که به اختلال یا کاهش در عملکرد فرد منجر می شود (پورافکاری 1373). به نظر ویلیامز (ترجمه و پروژه و همکاران 1375) نقص عضو یا آسیب اصطلاحی کلی است که برای صدمه ضایعه یا نقصی که مانع کارکرد طبیعی ذهنی یا جسمی است به کار می رود. از دیدگاه انجمن بین المللی توانبخشی نقص عبارت از کمبود دائمی یا موقتی در ساخت یا عملکرد جسمی و روانی یک عضو است (حاج میر فتاح 1368).

ناتوانی عبارت است از محدودیت عملکرد فرد در به انجام رساندن فعالیت های زندگی روزمره به علت وجود آسیب جسمی یا ذهنی پایدار (ترجمه به پروژه و همکاران1375). ناتوانی شغلی هنگامی اتفاق می افتد که فرد به طور موثر نتواند به ایفای وظایف شغلی بپردازد و یا ادامه اشتغال او به آن شغل باعث تشدید ناتوانی و یا بروز خطراتی برای او شود و یا سلامت دیگران را به مخاطره اندازد.

تشخیص "ناتوانی"، "معلولیت" یا "نقص عضو" برای طراح صنعت لازم است. زیرا ابتدا باید بداند که با کدام از قشر از کاربران سرو کار دارد و قرار است محصول طراحی شده چه کمکی به کار بر کند. زیرا هر یک از این سه دسته در مواردی تفاوت هایی دارند. مثلا اگر قرار باشد فردی که دارای نا توانی است از وسیله ای استفاده کند که در او احساس عدم توانایی در انجام امور مثل سایر انسان ها را ایجاد کند، این مسئله نشان دهنده ی عدم اطلاعات و دانش طراح برای این قشر آسیب پذیر است.

آمار معلولان:
تعداد معلولان هر جامعه با توجه به تعریفی که از معلولیت ارائه می شود متفاوت است. در کشورهای در حال رشد معمولا معلولیت های بارز جسمانی مورد بررسی و شمارش قرار می گیرند. در حالی که در کشورهای پیشرفته علاوه بر معلولیت های بارز جسمانی به سایر نارسایی های جزئی نیز توجه می شود. در نتیجه تعداد بیشتری از معلولان در این کشورها شمارش می شوند و در نتیجه تعداد معلولان به طور چشمگیری افزایش می یابد. آمار سال های دهه ی 1980 میلادی گزارش می دهد که در کشور پاکستان و پاناما و پرو نسبت جمعیت معلول در کل جامعه کمتر از 1% است در حالی که در آمریک ا8.5% کانادا و استرالیا 13.2% فرانسه 6.5% یونان 10% نروژ 8.9% و در اتریش 20% است. این تفاوت ها نشان دهنده تنوع و پراکندگی در مفاهیم و تعاریف معلولیت در کشورهای مختلف است (حاج میرفتاح1368).

در سرشماری سال 1365 شمسی ایران که در آن افراد نابینا کر و لال قطع دست یا پا نقص پای راست و یا چپ یا فلج کامل معلول شناخته شده اند از هر 100000 نفر جمعیت حدود 893 نفر معلول بودند. در سر شماری سال 1375 شمسی که افراد نا بینا ناشنوا معلول جسمی-حرکتی و عقب ماندگی ذهنی معلول محسوب شده اند از هر 100000 نفر جمعیت حدود 935 نفر معلول بودند. علل معلولیت ها عبارت اند از:
21.6% مادرزادی
40.9% بیماری
 28.2% سوانح
9.1%نا مشخص.

معلولیت در شهرها به ازای هر 130 نفر یک نفر و در روستاهابه ازی هر 98 نفر یک نفر معلول بود. استان ایلام با 3037 نفر معلول در هر 100000 نفر بیشترین معلول را در ایران داراست و سپس اصفهان بوشهر هرمزگان و خوزستان قرار دارند. استان گیلان و بلوچستان کمترین فراوانی معلولان را دارند. از نظر سن در گروه سنی 20-24 مردان بیشترین تعداد معلولان را حائز هستند. مردان نسبت به زنان درصد معلولیت بالاتری دارند. در مقابل هر 100 زن معلول 170 مرد معلول وجود دارد (مرکز آمار ایران1365و1367).

معلول کیست و معلولیت چیست؟
معلولیت اطلاق می شود به ناتوانی در انجام تمام یا قسمتی از ضروریات عادی زندگی فردی یا اجتماعی به علت وجود یک نقص مادر زادی یا عارضی در قوای جسمانی یا روانی.

نقص عارضی فوق الذکر ممکن است حاصل از سیر طولانی یک بیماری بوده و یا نتیجه ی یک تروماتیسم ناشی از تصادفات وسائط نقلیه یا حوادث کار و یا اتفاقات و بلایات و جنگ و غیره باشد. آن طور که از این تعریف بر می آید، در اصل معلولیت یک نقصان جسمانی یا روانی وجود دارد که کاهش توانایی ظرفیت شخص را باعث می شود و این کمبود توانایی و ظرفیت است که منجر به نارسایی ها و عدم تکاپو محرومیت در زندگی مادی و معنوی شخص می گردد.

در ارزییابی یک معلولیت ضرورت دارد خصوصیات نقصان جسمانی یا روانی هم چنین کیفیت کاهش توانایی و ظرفیت بالاخره نحوه ی محرومیت شخص روشن گردد.

نقصان:
نقصان اطلاق می شود به هر نوع از بین رفتن نسج یا ضایعه دیدن بدن از نظر فیزیولوژی یا آناتومی یا قوای مغزی که ممکن است قطعی یا دائمی یا بر عکس موقتی و گذران باشد. این نقصان امکان دارد در سطوح مختلف قوای شخص و دستگاه های بدن به وجود بیاید مانند:
- قوای فکری مانند هوش حافظه تفکر
- قوای روانی مانند وجدان ادراک رفتار
- بیان تفهیم و تکلم
- شنوایی
- بینایی
- دستگاه های داخلی (گوارش قلب و عروق تنفس و غیره)
- اسکلت و دستگاه نگه دارنده
- شکل زیبایی و ظاهری

کاهش توانایی و ظرفیت:
کاهش توانایی و ظرفیت اطلاق می شود به کاهش کلی یا جزئی در توانایی شخص برای انجام دادن فعالیت مشخصی که باید به شکل مطلوب یا در حدودی که برای هر انسانی طبیعی می باشد به عمل آید. این توانایی و ظرفیت در حقیقت به شکل فعالیت ها و رفتارهایی است که معمولا عوامل لازم برای زندگی روزانه تلقی می شوند و عبارتند از:
- رفتار
- بر قرار کردن ارتباط با دیگران
- توجه به نظافت و مراقبت بدنی
- حرکت و جابجا شدن
- انجام وظائف خانگی
- مهارت در برابر موقعیت های مختلف
- استعداد به زندگی حرفه ای و اشتغال
- متفرقه
که می توان درجه وخامت این کاهش توانایی و ظرفیت را نیز در نوع خود تعیین کرد.

باید توجه داشت که هر یک از موارد بالا برای حوزه های فعالیتی طراحان صنعتی جای کار و تامل دارد اما متاسفانه در کشور ما فقدان وسایل کمکی برای معلولان به شدت احساس می شود و در اکثر موارد حتی ساده ترین کالا ها هم به علت بی توجهی طراحان به این قشر وارداتی هستند.

محرومیت:
کاهش توانایی حاصل از نقصان بالاخره منجر به محرومیت و متضرر شدن شخص در زندگی می گردد اگر چه معیار های ارزیابی این محرومیت و زیان دیدن بسته به جوامع مختلف فرق می کند ولی در کل برای این منظور بعضی از وظایف فرد را در نظر گرفته و ارزیابی می کنند که در مجموع به آنها وظایف بقا گفته می شود که عبارتند از:
- جهت یابی
- تحرک فیزیکی
- جابحا شدن و تغییر مکان
- اشتغال
- جذب شدن در جامعه
- استقلال اقتصادی

انواع معلولیت ها:
معلولیت ها بر حسب امکانات باز توانی و ترمیمی و نتایج اجتماعی اقتصادی آنها به طور کلی در چهار گروه عمده ی زیر طبقه بندی می شوند که هر کدام از این گروه ها شامل معلولیت های متعدد و متنوع می باشند:

- معلولیت های حواسی که به ویژه شامل معلولیت های بینایی و شنوایی هستند.
- معلولیت های احشایی که شامل معلولیت های قلبی عروقی تنفسی کلیوی و... می باشند.
- معلولیت های حرکتی که شامل انواع معلولیت های دستگاه حرکتی و اعصاب است.
- معلولیت های روانی که معمولا در خردسالان و بزرگسالان به طور جداگانه بررسی می شوند.

مواردی که می بایست در طراحی وسایل درمانی و کمکی افراد معلول در نظر گرفته شود عبارتند از:
• پیشگیری از آسیب
• بهره وری بیشتر
• ترقی و بهبود
• سهولت استفاده
• سازگاری و تطابق آن با این قشر

مواردی که درارزیابی معلولیت ضرورت دارد:
• کیفیت کاهش توانایی و ظرفیت
• خصوصیات نقصان جسمانی یا روانی
• نحوه ی محرومیت

عدم توجه به ویژگی ها ، گوناگونی محدودیت ها و آنتروپومتری و قابلیت های معلولان در طراحی موجب می شود تا دیگر توانایی های آنان نیز تحت تأثیر قرار گرفته و و از کار باز داشته شود.

قابلیت حمل و دوام:
• ابعاد
• توانایی فرد در جا به جا کردن وسایل
• روش جابه جا کردن
• وزن

وضعیت محیط:
• رطوبت
• اصوات
• آلودگی
• دما

قابل اعتماد بودن و قابلیت تعویض:
• طراحی باید همه ی امتیازات و قابلیت های لازم را با توجه به قابلیت ها و محدودیت های فرد معلول داشته باشد (فرد معلول بتواند از تمام قابلیت های آن استفاده کند. )
• طرح نباید باعث ایجاد استرس در فرد گشته و او را متوجه محدودیت هایش کند.
• طرح نباید ناتوانی فرد را تشدید کند و یا ناتوانی جدیدی به او بیفزاید.

ویژگی های محصولات مورد استفاده معلولان:
1. انجام اعمال ضروری Essential function
2. سودمندی productivity
3. ارضای فرد Personal satisfaction
4. سهولت استفاده Ease-of-use
5. طراحی همگانی universal design
6. saving به صرفه بودن و کاهش هزینه Cost

وسایل آموزشی و کمک درمانی و توانبخشی:
هدف ازاستفاده از این گونه وسایل کمک به فرد معلول در باز توانی و افزایش توانایی ها ی حرکتی و ذهنی می باشد در طراحی وسایل کمک آموزشی برای معلولان ذهنی و جسمی موارد زیر را باید در نظر گرفت:
• سهولت استفادهEase-of-use
• توانایی فرد در جا به جا کردن وسایل
• فرد معلول در استفاده از آن آسیب نبیند زیرا معلولان جسمی اجسام را گاهی پرتاب کرده و یا در دهانشان می کنند پس عدم استفاده از لبه های تیز و خشن از ویژگی های طراحی برای آنان است.
• اعمال کردن رگونومی ادراکی به خصوص برای معلولان ذهنی تربیت پذیر مثلا در طراحی وسایلی که هدف از کاربرد آن بیان مفهوم بزرگی و کوچکی، تطبیق بین موجودات مشابه یا غیر مشابه و تشخیص و تمییز دادن آنها از هم طراحان باید توجه داشته باشند که معلولانی که در این دسته قرار می گیرند فهم و ادراکشان گاهی به اندازه ی کودکان زیر 5 سال است. پس در طراحی وسایل کمک آموزشی باید دقت داشت تا در آنها ایجاد اشتیاق و انگیزه نمود.

منبع: برگرفته از پروژه "بررسی ارگونومی در افراد معلول"، رائیکا خورشیدیان، سعیده فراهانی، 1386، دانشگاه تهران
+ ویرایش ادبی و تلخیص